रयतेचे राजे
छत्रपती शिवाजी महाराज
हर्षवर्धन पवार, जिल्हा माहिती अधिकारी, अमरावती
छत्रपती शिवाजी महाराज हे लोककल्याणकारी राज्याची स्थापना करणारे लोकहितैषी सहिष्णू आदर्श राजे म्हणून जगभर वंदिले जातात. त्यांनी जनसामान्यांचे स्वराज्य स्थापन करत प्रजाहितदक्ष राज्यव्यवस्थेचे उदाहरण भावी राज्यकर्त्यांसमोर ठेवले आहे. छत्रपती शिवराय हे महान योद्धा असण्याबरोबरच सुजाण प्रशासक व द्रष्टे राष्ट्रनिर्माता होते. त्यामुळे त्यांचे जीवन केवळ महाराष्ट्र किंवा देशाच्याच नव्हे तर समस्त जगाच्या इतिहासात देदिप्यमान व अनन्यसाधारण ठरणारे आहे. ते ख-या अर्थाने रयतेचे राजे होते. त्यांच्या राज्यकारभारातील प्रत्येक कार्यवाही जनतेच्या हिताची काळजी घेणारी होती. एका आदर्श प्रशासकाला आवश्यक असणारे शिस्त, जोखीम स्वीकारण्याचे धाडस, न्याय, दूरदृष्टी, विवेक, अखंड परिश्रम हे सर्व गुण त्यांच्या ठायी होते.महाराष्ट्र हे पुरोगामी राज्य म्हणून ओळखले जाते. शूरवीर, संत आणि महापुरुषांची भूमी असलेल्या महाराष्ट्राच्या जडणघडणीत छत्रपती शिवाजी महाराज यांचे अनन्यसाधारण योगदान आहे. त्यांची शेतीविषयक धोरणे त्यांच्या लोकहितकारी व्यक्तित्वाची ग्वाही देतात. शेतक-यांची पिळवणूक थांबविण्यासाठी त्यांनी नवीन रयतवारी पद्धती रूजू केली. तत्पूर्वी जमीनदारी पद्धती होती. त्यामुळे शेतक-यांना जमीनदारांच्या लहरीनुसार सारा भरावा लागे. दुष्काळ, नापिकी, अतिवृष्टी यामुळे शेतीची नासाडी झाली तरी शेतक-यांना जमीनदारांकडे सारा द्यावा लागे. पीक पाहणी होत नसे. छत्रपती शिवरायांनी ही पद्धती बदलली व रयतवारी रूढ केली. जमीनदारी मोडीत काढली. त्यासाठी जमीनदारांचा विरोध पत्करून त्यांना वठणीवर आणले. छत्रपती शिवाजी महाराज यांनी रयतवारी पद्धती लागू करताना पीक पाहणी ही एखाद्या व्यक्तीच्या मर्जीवर अवलंबून न ठेवता गावातील प्रतिष्ठित व्यक्ती, अधिकारी यांचा महसूल ठरविण्यासाठी उपयोग करून घेतला. त्यामुळे प्रत्यक्ष पीक कसे आहे, यावर सारा ठरविला जाऊ लागला. रयतेच्या अडचणी शासनाला कळू लागल्या. रयतेवरील अन्याय नष्ट झाला. रयतवारी पद्धतीने गोरगरीब जनतेला न्याय मिळवून दिला. राजा किंवा प्रशासक हे प्रजेचे सेवक असतात, ही उच्च भावना बाळगून त्यांनी राज्यकारभार केला. आपल्या अधिपत्याखालील प्रदेशात त्यांनी उत्तम पद्धतीची शासन व्यवस्था व शांतता निर्माण केली. शेतकरी वर्गासाठी हितावह धोरणे आखली. नागरिकांना आवश्यक सुरक्षितता मिळवून दिली. त्या काळात सतत लढाया होत असल्याने सैन्य एका ठिकाणाहून दुस-या ठिकाणी असे सर्वदूर फिरत असे. अशा प्रवासात कोणत्याही मोहिमेवरील कोणत्याही सैन्याच्या तुकडीने शेतक-यांच्या उभ्या पीकांतून जाता कामा नये. पीकांची नासाडी होता कामा नये, अशी आज्ञा छत्रपती शिवरायांनी आपल्या सैन्याला दिली होती. शेतक-यांच्या भाजीच्या देठालाही हात लावू नये, ही त्यांची आज्ञा आजही एका आदर्श प्रशासकाचे वचन म्हणून सुवर्णाक्षरांत कोरली गेली आहे. ‘रयत सुखी, तर राजा सुखी’ ही नीती स्वीकारून त्यांनी शेती व्यवसायात व महसूल व्यवस्थेत अनेक सुधारणा घडविल्या. त्यांच्या उदार, सहिष्णू व लोककल्याणकारी धोरणांमुळे त्यांनी सामान्य रयतेच्या, शेतक-यांच्या, लढवय्या सैनिकांच्या मनात अढळ स्थान मिळवले. राजकीय संघर्षात कोणत्याही महिलेचा अनादर होणार नाही, याची छत्रपती शिवरायांची दक्षता घेतली. सर्व स्त्रियांना आदराची वागणूक द्यावी, असा त्यांचा दंडक होता. महिलांवर अन्याय, अत्याचार करणा-यांची त्यांनी कधीच गय केली नाही. समाजकंटकांना कठोर शिक्षा दिली. परकीय सैन्यातील महिलांचा आदर, सत्कार व संरक्षण करण्याचे त्यांचे धोरण होते. त्यांनी सर्व जातीधर्मांतील नागरिकांना एकत्र करून आपले सैन्य उभे केले. आपल्या सहका-यांमध्ये कुठल्याही भेदाभेदाला थारा दिला नाही. शिस्त, कर्तृत्ववानांचा सन्मान, सर्वांना न्याय व समानतेची वागणूक या नेतृत्वगुणांमुळे सैन्याबरोबरच तत्कालीन प्रजेच्या मनातही छत्रपती शिवरायांबद्दल आदर निर्माण झाला. या थोर राजाच्या शब्दांबरहुकूम स्वराज्यनिर्मितीसाठी आपले प्राण त्यागण्याची तयारी असणारे अनेक लढवय्ये व शूर सहकारी निर्माण झाले. शिस्तबद्ध संरक्षण व्यवस्था उभी केली. त्यातून सर्वसमावेशक स्वराज्य उभे राहिले. हे ख-या अर्थाने रयतेचे स्वराज्य होते.
हर्षवर्धन पवार,
जिल्हा माहिती अधिकारी, अमरावती
